Fotograaf: Arjan Broers
Je moet het maar durven om een theologische visie voor de 21e eeuw aan het papier toe te vertrouwen! Het klinkt ambitieus en dat is het ook, maar het is wel een ambitie die gefundeerd is in het gelovig vertrouwen van één van de creatiefste katholieke theologen in het Nederlands taalgebied.
De theologie komt van ver. In de 20e eeuw hebben we de beweging gezien van een allesomvattende theologie waarin zonder schroom werd uitgelegd hoe het met alles is tot aan een vergruizelde theologie en een algemeen betwijfeld christelijk geloof. In deze eeuw zijn ook velen tot de conclusie gekomen dat we zó niet verder komen: niet met een theologie als louter een samenstel van geloofswaarheden en niet met een theologie die nagenoeg gesubjectiveerd is.
Erik Borgman is een katholiek theoloog voor wie de dominicaanse spiritualiteit een belangrijke inspiratiebron is. Hij is bijzonder begaan met het lot van de katholieke theologie, vooral in het Nederlandstalig gebied, waar het aantal studenten minimaal is en theologische boeken slechts mondjesmaat worden verkocht.
Tegen deze achtergrond is het een waagstuk om met een vernieuwende theologische visie te komen. Natuurlijk kun je je als academicus veilig terugtrekken op een deelonderwerp en daarover publiceren, maar wanneer het gaat om het neerleggen van een theologische visie, een theologische structuur, dan moet je bezig gaan met de basis. Hoe moeilijk is dat!
Dit waagstuk vraagt allereerst om een brede wetenschappelijke belangstelling en dat is zeker aan Borgman toevertrouwd. Vervolgens vraagt het om een belangstelling die verder gaat dan de academie. Vindplaatsen van theologie zijn overal te vinden, bijvoorbeeld in de kunsten en in al wat er in de wereld gebeurt. Borgman oriënteert zich niet alleen op de wereld vanachter een bureau. Zo bracht hij een paar jaar geleden een bezoek aan Irak, wat onuitwisbare indrukken opleverde.
Maar vooral vraagt het neerleggen van een theologische visie die enige overtuigingskracht heeft om een doorleefde gelovige theologie, een theologie van binnenuit. Zoals er geen heil te vinden is buiten de wereld om, zo kun je niet overtuigend theologie bedrijven zonder jezelf met je eigen geloof en twijfels in te brengen. Mij als lezer helpt het erg wanneer ik zie waar de auteur warm voor loopt. De boeken van Borgman zijn niet zeer toegankelijk, maar als lezer word ik meegenomen in zijn gelovig enthousiasme. Dat is de hand die de lezer door het boek heen leidt.
Ik zie hierin een duidelijke ontwikkeling bij Erik Borgman. Zijn geloof heeft niet stilgestaan, maar heeft zich door de jaren heen verdiept. Dat lees je terug wanneer je zijn vroege werk vergelijkt met zijn onlangs verschenen boeken. Ik heb de stellige indruk dat zijn gelovig enthousiasme zich meer ontwikkelt in de richting van mystiek.
Borgman afficheert zichzelf als dominicaans theoloog, sinds hij als leek professie heeft afgelegd in de orde van de dominicanen. Dit doet hij om te laten zien wat zijn spirituele grond is van waaruit hij wordt gevoed. Dat begon al bij zijn theologiestudie, toen hij studeerde bij dominicaan professor Edward Schillebeeckx. Later, toen hij als theoloog werkte voor de Nederlandse provincie van de dominicanen, zou hij een boek over hem schrijven: Edward Schillebeeckx: een theoloog in zijn geschiedenis. Deel 1: Een katholieke cultuurtheologie (1914-1965). De appel valt niet ver van de boom, want Borgman is bij uitstek zelf een katholiek cultuurtheoloog.
Ook in een ander opzicht is hij duidelijk dominicaans. De domincaanse spiritualiteit wordt gekenmerkt door contemplari et contemplata aliis tradere. Studie en contemplatie liggen in de dominicaanse spiritualiteit in elkaars verlengde. Het studeren als theoloog is niet zomaar een academische arbeid, want het heeft te maken met heel je zijn. Het is ook contemplatie, het brengt je in gebed. Wat je in studie en contemplatie ontdekt, wil je graag met anderen delen. Het gaat er in de dominicaanse spiritualiteit niet om dat jouw standpunt door anderen klakkeloos wordt overgenomen, maar dat jouw inzichten een bijdrage leveren aan de dialoog, om zo samen verder te komen. De grote ambitie van Borgman is dan ook dat hij een bijdrage kan leveren aan een verdere ontwikkeling van de katholieke theologie in deze tijd.
De trilogie van Erik Borgman, waarvan het eerste deel nu gepubliceerd is, is een vrucht van jarenlange studie, overdenkingen en levenservaringen. Een trilogie die pas geschreven kon worden nadat Borgman zelf tot het inzicht was gekomen wat het raamwerk is van alle theologie die relevant is voor onze wereld èn voor iedereen, gelovig of niet. Het is een waagstuk om dat aan het papier toe te vertrouwen, maar het is hem gelukt, vanwege de innerlijke overtuiging dat hij op het goede spoor zit om theologie in onze tijd zeer plausibel te laten zijn.
Uiteraard zijn er dominicaanse invloeden, bijvoorbeeld door dominicaanse broeders of zusters in te brengen. In dit eerste deel doet hij dat met stichter Dominicus van Caleruega, de oud-magister van de Orde Timothy Radcliffe, de Belgische dominicaan Patrick Lens, de Zuid-Afrikaanse dominicaan Albert Nolan en de dominicaan en latere bisschop Pierre Claverie, die bij een terroristische aanslag in Algerije tragisch om het leven kwam.
In 2017 publiceerde Borgman Leven van wat komt. Een katholiek uitzicht op de samenleving. Hij laat in dit boek overtuigend zien dat het zowel mogelijk als zinvol is om de theologische relevantie van brandende maatschappelijke kwesties te onderbouwen. De wijze waarop hij dit doet vond ik een eyeopener. Niet door veel nieuwe inzichten te berde te brengen, maar door het grote verband te laten zien tussen verschillende inzichten.
Deze lijn zet Borgman door in de te verschijnen trilogie. Als geen ander weet hij verbanden te leggen en deze te structureren in beeldende taal. In dit eerste deel doet hij dat met de drieslag: waaraan theologie ontspringt, hoe theologie gaat en wat theologie bewerkt.
Alle dingen nieuw zal ons als lezer veel inspiratie geven en ons uitnodigen tot dialoog met onszelf en met anderen. Het zal ons eigen theologisch denken meer doen wortelen in deze tijd.
René Dinklo OP
provinciaal van de Nederlandse provincie van de dominicanen
