Eenzaamheid is wel een veelkoppig monster genoemd. Tegelijkertijd is het een begrip waar veel mensen toch een ietwat romantische associatie bij hebben: hoe heerlijk is het niet om soms even alleen te zijn. Maar biedt onze smartphonesamenleving die ruimte nog? Wat doen sociale media met ons zelf? Over deze en andere vragen gaat Verkeerd verbonden. Waarom sociale media ons eenzaam maken en hoe je dat kunt voorkomen.
Eenzaamheid heeft zoveel kanten, dat weinigen er grip op krijgen. Het nieuwe boek van Cees Zweistra is dan ook zeer welkom, niet in de laatste plaats door de filosofische bagage die de auteur meebrengt. Zijn boek gaat zoals gezegd in belangrijke mate over de relatie tussen eenzaamheid en sociale technologie. Iedereen voelt wel op zijn klompen aan dat daar ergens een relatie tussen is, maar als je je afvraagt hoe dat precies zit, stuit je op een woud van paradoxen. In dit woud weet Zweistra zich als filosoof op een knappe manier een weg te banen, in zijn fris geschreven en toegankelijke boek.
Verlorenheid
Tijdens de interviews die ik zelf als journalist over eenzaamheid hield, heb ik me vaak het hoofd gebroken over wat nou eigenlijk de relatie is tussen eenzaamheid en bijvoorbeeld verslaving. Gevoelens van eenzaamheid maken je vatbaar voor een verslaving. En ben je eenmaal in de greep van het een of ander, dan word je nog eenzamer. In ernstige gevallen stoot je de mensen die je lief zijn zo af dat ze niets meer met je te maken willen hebben. Iemand heeft eenzaamheid weleens een sluipmoordenaar genoemd, mede met het oog op dit soort processen.
Ik noem dit voorbeeld omdat het laat zien hoe relevant het is dat Zweistra in zijn tweede hoofdstuk naast eenzaamheid ook het begrip 'verlorenheid' bespreekt, een begrip dat hij ontleend heeft aan het werk van de Duitse filosoof Heidegger. Dat begrip heeft bij hem geen dramatische betekenis, maar meer een letterlijke. Je kunt je in allerlei dingen verliezen: in je werk, in verslaving, in een boek. Juist sociale technologie maakt het mogelijk om je volledig te verliezen in een andere wereld. 'Ons zelf kan bedreigend aanvoelen', schrijft Zweistra. 'Massief als een oerwoud. Leeg als een woestijn. Zo kunnen we voor onszelf op de vlucht slaan. Dat heeft alles te maken met eenzaamheid. Of eigenlijk met onze angst voor solitude en het zelf dat we daarin tegenkomen.'
De verleiding is groot om het gat dat je in jezelf aantreft, te vullen met zaken die geen kwaliteit hebben. We laten 'ons zelf afhandig maken door anderen', zegt Zweistra met een mooie formulering van Kierkegaard.
Keuzes
Wat dan doen, in plaats van de eenzaamheid te ontvluchten? Het is hier dat Zweistra weer een rake observatie doet. Hij stelt namelijk dat het maken van een echte eigen keuze, tegen de stroom in, ook weer eenzaam kan maken: existentieel eenzaam. Maar juist een keuze die iets op het spel zet, kan de stem van God zijn in jouw bestaan. Ik moest bij Zweistra's beschrijvingen denken aan het leven van kloosterlingen, die aan de rand van de maatschappij zo vaak buitengewoon taai in het leven blijken te staan.
Eenzaamheid kan dus zowel positief zijn als negatief. In de negatieve variant is er sprake van een verstoorde balans in het leven. De positieve variant hoort bij een leven waarin je op jezelf durft te staan, met eigen keuzes die jou maken tot wie je bent.
Maar wat als eenzaamheid echt pijn doet? Je zou kunnen zeggen dat er dan sprake is van een verstoorde balans: het leven is uit verband getrokken door bijvoorbeeld het overlijden van een dierbare of door, op een andere manier, een verhuizing of verlies van werk. Als het daarna niet lukt om jezelf weer te hervinden, kan eenzaamheid zich verdiepen.
Getuige
Zweistra's essay is diepgaand omdat hij op een prikkelende manier voortbouwt op bekende inzichten over eenzaamheid. Zo stelt hij dat we de ander missen, omdat je nou eenmaal pas volledig leeft als je je gezien weet, als je een getuige hebt bij je leven, een luisterend oor. Volgens Zweistra kunnen we niet volledig ons eigen klankbord zijn. Hij vindt daarbij steun bij Descartes, een filosoof die we ten onrechte alleen maar associëren met zijn beroemde uitspraak 'ik denk, dus ik ben'.
Descartes besefte zelf dat dat uitgangspunt beperkt was, een besef dat in onze huidige maatschappij op de achtergrond is geraakt. Zweistra schrijft: 'Uiteindelijk merkt Descartes dat het hem niet lukt om het fundament onder zichzelf te zijn. Het blijkt dat het mogelijk is om tot in het oneindige alles te bevragen wat hij voor waar en zeker aantrof in zichzelf. Daarom komt hij in zijn Meditaties uiteindelijktot de conclusie dat hij een extern bewustzijn nodig heeft. Een punt buiten hemzelf dat hem in staat stelt zichzelf te bevragen, te toetsen en te verifiëren. Descartes noemt dat punt God, maar wij kunnen dat punt ook wel 'de ander' noemen, zoals Levinas doet.'
Verkeerd verbonden is dus niet alleen een scherpe analyse van de problemen van deze tijd, maar biedt ook aanknopingspunten om verbinding te zoeken. Dat maakt dit boek tot meer dan de zoveelste maatschappijanalyse; het is, mede omdat het vlot is geschreven, ook een potentiële inspiratiebron voor mensen die zoeken naar een andere richting in hun leven.
Nels Fahner is redacteur en freelancejournalist. Hij auteur van Eenzaam. Een zoektocht naar betekenis, oorzaken en oplossingen (KokBoekencentrum 2018) en twee interviewboeken met priester Antoine Bodar, waaronder Droef gemoed, over depressie (Meinema 2018).
